Còn nhớ, lúc sinh thời, Đại tướng Nguyễn Chí Thanh có viết một cuốn sách chống chủ nghĩa cá nhân. Trong tác phẩm đó, Đại tướng đã nêu một công thức rất ký thú để nhận rõ bộ mặt thật của những kẻ cơ hội cá nhân. Đó là công thức Cộng một tý – Trừ một tý. Đại tướng nói: Phàm những ai khi tự đánh giá mình và đánh giá đồng chí đồng nghiệp mà cứ tìm cách cộng một tý ưu điểm cho mình, trừ một tý ưu điểm của của người; và ngược lại tìm cách cộng một tý khuyết điểm cho người, trừ một tý khuyết điểm của mình – Đối với những kẻ như vậy, cứ nhắm mắt bảo rằng đó là kẻ cơ hội cá nhân cũng đố cóc sai. Hơn bốn chục năm đã qua, càng suy ngẫm càng thấm thía các công thức mà Đại tướng đưa ra; thật đơn giản mà cũng thật thâm thúy. Một con người dù ở cương vị bình thường nhất nhưng cứ thường xuyên được cộng một tý ưu điểm, trừ một tý khuyết điểm thì lâu dần con người đó sẽ “tròn vo” như quả bóng, muốn “lăn” đến đâu chả được. Cần làm trưởng phòng thì “lăn” ghế trưởng phòng, cần lên phó sở thì “lăn” ghế phó sở. Còn một người dẫu có năng lực, uy tín nhưng cứ bị gậm nhấm dần bằng cách nay trừ một tý ưu điểm, mai cộng tý khuyết điểm thì sẽ như quả bóng bị chọc nhiều lỗ cho đến khi xẹp lép. Những kẻ tội nghiệp đó chẳng khác gì một cơ thể khỏe mạnh béo tốt nhưng cức bị róc dần từ da đến thịt, từ thịt đến xương, làm cho tấm thân tàn lụi như bộ xương khô chỉ còn cách… đem nấu cao. Nhắc lại công thức cộng một tý – trừ một tý của nhà chính trị – quân sự đã quá cố để liên hệ đến công cuộc cải cách hành chính của ta hiện nay. Bởi vì, trong cuộc cải cách đó, nhiều ông giám đốc, nhiều vị thủ trưởng đang triệt để sử dụng công thức cộng một tý – trừ một tý để thực hiện ý đồ cá nhân của mình trong việc đánh giá, sắp xếp cán bộ.
Tôi hơi bị đông con, nên để lần hồ cho con ăn học, tôi từng kiệm hết mức, tý nữa thì thành cố tật. Trong nhà, từ miếng ăn, từ mua sắm vật dụng gia đình, đến nhu cầu sinh hoạt hằng ngày của mọi người… tôi luôn luôn ki bo, chắt bóp và đưa tất cả về giới hạn nhỏ nhất. Ra ngoài, tôi tránh xa khoản hội hè, liên hoan, tiệc tùng vì ngại họ mời mình ba, mình phải đáp lại một. Hôm nào lĩnh lương, lĩnh thưởng, sang lắm tôi mới dám tạt vào quán cóc liêu xiêu nơi góc khuất, làm vài chén rượu và gói lạc mồi, vừa tự an ủi, động viên, vừa tránh gặp phải vợ con và bè bạn. Có lẽ nhờ vậy, ngày ấy tôi được vợ con thương nhiều hơn bây giờ. Thế rồi, từ khi được bổ nhiệm làm xếp một đơn vị có tài khoản riêng với con dấu nhỏ cỡ hăm tám li, tôi đâm ra khác hẳn, đến nỗi, không chỉ vợ con mà ngay cả chính mình nhiều khi cũng không nhận ra mình nữa. Để tỏ rõ là người năng động, người của công việc, tôi bỏ công sở đi đây đi đó thường xuyên và vì thế quán xá, nhà hàng, khách sạn… trong một thời gian ngắn tôi thông thạo hết. Trong các tiệc tùng, để tỏ ra là người chịu chơi, sành điệu và hết mình, tôi luôn mồm gọi bia, tay chỉ đồ nhậu, tay nữa cầm micro không cần ngã giá trước. Chứng từ chép tay nhưng viết mười trả mười; ghi mười lăm, thanh toán mười lăm… Chỉ có điều, khi quay lại mua cho con cặp sách, sắm cho vợ tấm khăn choàng bằng tiền của riêng mình tôi trở lại ki bo mặc cả từng đồng một. Thì ra, làm bố không phải lúc nào cũng đúng. Tôi biết rõ quá đi chứ. Biết sai mà vẫn phạm. Nhiều lúc bản tính tằn tiện nhắc nhỏ tôi quay lại sống và sinh hoạt như thưở trước, nhưng rồi tôi chậc lưỡi cho qua. Bởi vì, nào đâu chỉ có riêng mình phạm phải cái sai? Nhìn ra, bao nhiêu người còn sai nhiều hơn ấy chứ! Không có tiêu chuẩn đi xe con, vẫn sắm xe đưa đón; suất phở ăn sáng, bữa cơm vẫn đưa kê vào tiền xăng dầu đi công tác; tiền hát phòng lạnh, tiền bo em út ghi mục chi phí giao dịch… Có lúc tôi tự hỏi: không chừng, nhiều cái sai, nhiều người sai cộng lại thành một cái đúng? Cho hay, thấy sai mà vẫn phạm đang là hiện tượng khá phổ biến, xin bạn đọc cứ lấy tôi đây làm ví dụ.
Hôm nay cháu muốn được thưa cùng ông câu chuyện mà từ lâu cháu hằng ấp ủ. Lần lựa mãi, vì cháu sợ nói ra sẽ làm mếch lòng ông, điều mà cháu ngại nhất hiện nay. Hẳn ông còn nhớ, cháu được mẹ đẻ rơi trên chiếc thuyền câu, nơi đó có cả ông bà, bố mẹ cháu cùng sinh sống. Mẹ cháu sau khi sinh nhảu tùm xuống sông tắm táp qua loa, bọc cháu vào mảnh vải buồm, lăng nhẹ vào túm lưới rách buộc trong khoang thuyền làm võng. Không có bàn tay đưa, chiếc võng cũng chao theo nhịp sóng ru cháu ngủ ngon lành. Cháu đã lớn lên như vậy với hương gió mặn mòi của biền và cháu là cái chẻ đất đước nắng lửa của sông ngày ngày nung ủ. Kỷ niệm đầu đời của cháu là một đêm 30 Tết, bố dắt cháu ra trước mũi thuyền, chỉ lên bầu trời cao, rồi dạy cháu cách nhìn trời đêm bao mươi để đoán định mùa màng, dạy cách nghe tiếng sóng, tiếng gió, ngửi mùi con chuồn, con nục mà biết năm tới sẽ được mùa lộng, hay được mùa khơi. Ôi! Thủa ấy mặt biển yên bình làm sao. Chiều chiều các bà, các mẹ và bầy trẻ nhỏ long tong dồn mắt ra nơi cửa lạch, nhìn mũi thuyền vục lên, vục xuống mà vui.
Chiến tranh đã qua, hòa bình đã tới, đáng ra cảnh vui ấy phải lớn rất nhiều lần mới phải. Nhưng, thưa ông trong cháu phảng phất có một nỗi buồn khó tả. Hằng ngày ông vẫn ra biển, nhưng trong rương, trong tráp của oong không chỉ là chai rượu, bò gạo, gói thuốc như ngày nào mà lỉnh kỉnh có thêm ắc quy, kíp mìn, thuốc nổ… Ông ơi, có phải vì ông sợ đã ra biển rồi nếu không ném mình, không bật kích điện… thì ở nhà bà, mẹ và các cháu không có gì để sinh nhai chăng? Cháu còn trẻ người, cạn nghĩ, nhưng cháu tin đời ông gắn bó với thuyền và biển lắm. Con tôm, con cá dù ở khơi hay ở lộng, dù đã to hay còn bé là của chim, của nổi mà mấy đời dòng họ nhà ta lấy máu và nước mắt để hồi môn lại cho cháu con. Ông biết đó, Nhà nước sớm hiểu nghề biển vất vả. Khó khăn, nên mới lập ra chương trình đánh cá xa bờ, thẩm duyệt các dự án nuôi trồng, khai thác, chế biến thủy sản các loại với tổng mức kinh phí hàng năm tiêu tốn đến chục ngàn tỷ. Ông cháu ta, phải nghĩ cách lập thân lập nghiệp khác thôi ông ạ. Ông hứa với cháu đi! Nếu không, cháu sẽ giận đấy, cháu sẽ nói xẵng lên rằng: Ôi! Ông ném mìn vỡ niêu cháu mất rồi! Các nhà bác học sở dĩ được coi là vĩ đại, có lẽ vì họ tìm ra được cái cực kỳ lớn lao trong cái cực kỳ đơn giản. Ví như, người tìm ra hệ số đếm thập phân, chỉ với mười con số từ 0 đến 9 mà giải được bao nhiêu bài toán, từ năng suất cây lúa, sản lượng con gà… đến việc tìm ra quỹ đạo các hành tinh và ngày giờ va quệt của Sao Chổi vào Trái Đất. Hay như hệ số đếm nhị phân (cơ số 2), chỉ với số 0 và 1 với phương pháp đục lỗ đã làm ra chiếc máy tình trong 1 giây thực hiện hàng triệu phép tính phức tạp mà người thông minh nhất cũng không thể nào làm được. Còn riêng con số phần trăm (%) ai là người tìm ra nhỉ? Tại sao không phong vị, phong hàm cho họ? Nào là phầm trăm kế hoạch hoàn thành, phần trăm được giữ lại khi thu tiền bán đất, phần trăm trích thưởng lúc thu vượt, phần trăm được hưởng khi ký kết hợp đồng mua bán, phần trăm ăn chia, phần trăm lãi suất, phần trăm cổ đông, phần trăm tín nhiệm, phần trăm số hộ đói nghèo, phần trăm gia đình văn hóa… (để tôn trọng bạn đọc, xin được dừng cái phần trăm tại đây). Ngầm ra, mới hay rằng: người đời suy tôn những cái lớn lao ẩn chưa trong sự giản đơn, dung dị; còn như cái phần trăm, với trăm thứ bà rằn ấy, xem chừng dùng để khen đã không đơn giản mà chê cũng chẳng giản đơn! Này nhé, muốn có phần trăm vượt kế hoạch, thì chỉ tiêu kế hoạch ta cho nhỏ lại, muốn là cơ sở làm tốt công tác xóa đói – giảm nghèo, ta cho số hộ đói – nghèo hiện có ít đi, muốn có phần trăm lợi ích thì hãy kích giá trị hợp đồng lên hoặc vỗ cho giá dự toán béo phình ra… Thế đấy, con số phần trăm với cơ man ý nghĩ uyển chuyển như vậy, dĩ nhiên rất khó đoán định, mà nếu đoán định được thì sai số cũng sẽ là phần trăm trúng, trật. Cái phần trăm ti tiện trong tôi được đưa ra để khen cái phần trăm cao quý trong anh, nghịch lý ấy hoạc có là trên bác học mới tìm ra phần trăm đúng, sai. Rồi như phần trăm cơ hội của hai người cộng với phần trăm ưa nịnh của một người cho ta phần trăm tập thể ba người được gọi là năng động, nhưng đang kéo lùi sự tiến bộ dài dài. Và bao nhiêu phần trăm ý thô thiển trong bài bào dài này được bao nhiêu phần trăm bạn đọc đồng tình? Điều này cũng phải có trình độ cỡ sau đại học dăm chục phần trăm mới tỏ tường được! Thôi đành hạ bút! Hỡi ôi, con số phần trăm! Công đoàn một cơ quan cấp huyện ở chỗ tôi đùng là trầy lên, trật xuống không quyết được hai vấn đề: Một là, tiền xăng dầu công tác 50.000đ/người/tháng; hai là, tiền mua vé xe tháng đi lại với cung độ 25km cho cán bộ, viên chức. Xuất thân là con nhà kỹ thuật, tôi thấy công đoàn không quyết được việc cơm gạo – áo tiền này cũng có lý của nó, vì thiếu nguồn! Bạn đọc thử tính sơ sơ thì rõ thôi: ● Tiền xăng cho 57 cán bộ, viên chức một tháng, ước xấp xỉ 3 triệu. ● Tiền mua vé tháng cũng của 57 cán bộ, viên chức là 14 triệu. Một năm hết 200 triệu – đủ làm được một cái mương thủy lợi; hay xây dựng 10 căn nhà tình nghĩa. Thế là nhiều năm đã qua, công đoàn cơ quan tôi được tiếng là công đoàn có thành tích động viên cán bộ, đoàn viên làm tốt phương châm: “Nhà nước và nhân dân cùng làm” nghĩa là – Nhà nước có việc làm, còn cán bộ viên chức tự bỏ tiền lương ra đi công cán; tiết kiệm hàng năm vài trăm triệu đồng cho ngân sách. Nhưng, một người bạn làm quản lú, anh ta lại tính khác: cũng trong công đoàn tôi, hằng ngày có 5 chiếc xe con đưa đón cán bộ - cũng với cung độ 25km một chiều. Giá tiền taxi với cung độ ấy là 150.000đ/chuyến; vị chi một tháng, xấp xỉ 15 triệu; một năm, vị chi cũng xấp xỉ 200 triệu. Kính thưa ông chủ tích công đoàn. Khi còn đi học, tôi thấm thía một câu của nhà hiền triết: “có thể bỏ cả thành phố Pari vào trong chữ nhưng”. Vậy, trường hợp trên có thể nhái lại như sau: “ta hãy bỏ hết tiêu chuẩn xăng xe cán bộ đến cái nhà tình nghĩa vào trong chữ “giá mà…” được không? ● Giá mà… cán bộ lãnh đạo ít dùng xe đưa đón… thì… ● Giá mà… Nhà nước nghiêm cấm chặt chẽ tiêu chuẩn đi xe con… thì… Trong công tác điều trị của ngành Y tế có hiện tượng: thuốc chữa được bênh này lại sinh bệnh khác, buộc các nhà khoa học phải tiếp tục nghiên cứu về các phản ứng phụ khi dùng kháng sinh. Vì thế, thuốc được gọi là tốt khi chữa được bệnh mà không xảy ra phản ứng phụ nào trên cơ thể con người. Từ việc gây phản ứng phụ của thuốc, xin liên hệ những cơ chế, chính sách đã tạo ra phản ứng phụ của người tiếp nhận cơ chế chính sách đó: Sau khi có chủ trương giảm mức thuế giá trị gia tăng, các đơn vị xuất nhập khẩu được nhà nước thoái trả thuế giá trị gia tăng (VAT) cho các lô hàng làm đủ và đúng thủ tục hải quan cửa khẩu (kể cả chính ngạch và tiểu ngạch). Thế là xảy ra một phản ứng phụ: một số doanh nghiệp, chỉ với một xe mực khô chở ra Lạng Sơn hoặc Móng Cái, đã vòng qua vòng lại 5 lần 7 lượt trước cửa khẩu Hải quan để được tính thuế (sau khi đã nâng giá cả lên cao rất nhiều làn so với thực tế mua vào) đem hồ sơ về địa phương xin thoái trả thuế giá trị gia tăng. Nghệ An là một trong những tỉnh được Nhà nước ưu tiên cho phép buôn bán với nước bạn Lào với quy chế “hàng đổi hàng” không phải chịu thuế xuất nhập khẩu. Nghĩa là Nghệ An được phép mang hàng trong nước sang :ào và mua hàng của :ào về nước với phương thức đổi ngang giá, không chịu thueets xuất nhập khẩu. Thế là lại xảy ra một phản ứng phụ: các doanh nghiệp mua một số hàng tượng trưng thậm chí chở những kiện “hàng giả” sang Lào, lập khống hóa đơn đỏ, mang vàng và đô la qua biên giới mua hàng Lào, hàng Thái, hàng Trung Quốc ào ạt chờ về Việt Nam bán lấy chênh lệch giá mà không chịu một đồng thuế xuất hoặc nhập khẩu nào. Viên thuốc dùng để chữa bệnh này đã gây nên bênh khác trên cơ thể con người là một phản ứng phụ thụ động, ít nhiều ngoài tầm kiểm soát của thầy thuốc. Còn việc lợi dụng cơ chế, chính sách của Nhà nước để kinh doanh trái pháp luật hoặc thu vén cho lợi ích cục bộ, địa phương là việc làm thiếu đạo đức của những người buôn bán không trung thực và cơ hội, cần cực lực lên án. Tác giả bài viết thiết tha mong các cấp Nhà nước khi đề ra một chính sách mới, cần chú ý đến những ‘phản ứng phụ” của kẻ chuyên tâm tìm kẽ hở trong chính sách để làm giàu bất minh. Còn nhỏ, có một thủa, ở đâu, lúc nào ai ai cũng nghe và nói đến cụm từ “đầu vào, đầu ra”. Nào nguyên, nhiên, vật liệu cho sản xuất, nào chi phí quản lý, lãi suất tiền vay… nghĩa là tất tần tật những yếu tố cấu thành giá thành sản phẩm. Giỏi hay dở của nhà kinh doanh là chế ngự và điều tiết được đầu vào ở giới hạn nhỏ nhất. Đầu ra, cũng là tất tần tận những hợp đồng tiêu thụ, những thị trường béo bở, màu mỡ, những ưu ái về chủng loại, về tiêu chuẩn chất lượng và những điều kiện giao nhận, bao gói sản phẩm… trên cơ sở một đầu vào đã được xác định. Đánh giá một doanh nhân, một doanh nghiệp thành đạt hay không phải thông qua chỉ số đầu vào, đầu ra. Như vậy, đầu vào, đầu ra vừa đòi hỏi tính hiệu quả trong sản xuất của người trực tiếp làm ra sản phẩm, vừa là yêu cầu bắt buộc đối với những nhà quản lý khi đề ra một phương án sản xuất bất kỳ. Nhưng từ mục tiêu kinh tế củ thể đó, đầu vào, đầu ra ngày một biến tướng triềng sang lĩnh vực xã hội, làm nghiêng lệch, thậm chí làm méo mó ý nghĩa đích thực của nó. Hiệu quả kinh tế là đo đếm được, lượng hóa của nó. Hiệu quả kinh tế là đo đếm được, lượng hóa thành giá trị thiết thực, nhưng hậu quả của đầu vào, đầu ra ở lĩnh vực xã hội thì khó bề kiểm soát. Vì nó đã và đang tạo ra những đầu vào, đầu ra “dị dạng” đến mức người chân thực không tưởng tượng ra được. ● Đầu vào của cơ qua A là cần tuyển một kỹ sư kinh té, ưu tiên cho những người biết tiếng Anh và vi tính, lập tức có một kỹ sư đến xin việc với đầu đủ bằng cấp các loại nhưng chưa qua trường đại học. ● Từ một con người chưa đủ phẩm chất và năng lực chộp được đầu ra là một trường phòng nghiệp vụ thì cũng nhanh chóng bằng con đường tổ chức, anh ta hợp thức hóa đầu vào của mình với các lớp đại học tại chức có ngành học và cấp học tương xứng. Họ làm như thế: Đại học tại chức – là đại học để những cái chức tồn tại. Những kết cấu đầu vào, đầu ra kiểu này tự nó đã làm xói mòn lòng tin của tất cả những con người chính trực và đang nắn lệch dòng tiến hoác của xã hội ta.